رویکرد بازآفرینی کارخانه سیمان ری

کارخانه سیمان ری، در منطقه 20 شهرداری تهران و در شمال شرقی شهر ری در محدوده‌ای به مساحت 8-7 هکتار واقع شده است. براساس شواهد و مطالعات موجود، استخوان‌بندی شهر ری دارای قدمت چندین هزار ساله است. قرارگیری شهر در مسیر جاده‌ی ابریشم موجب شکل‌گیری و اثرگذاری شبکه‌ای از کاروانسراها و بازارها بر استخوان‌بندی شهر شده و وجود دروازه‌ها و دژها به استخوان‌بندی‌های اصلی شکل داده.

کارخانه سیمان ری نخستین کارخانه سیمان ایران بوده است و نقش مهمی در اقدامات عمرانی دهه‌های 20 تا 50 داشته است. این مجموعه همچنین از جایگاه ویژه‌ای در معماری معاصر ایران برخوردار است و از نخستین نمونه‌های کاربرد بتن عریان در نما و معماری به شمار می‌آید. به سبب همین ویژگی‌های ارزشمند، در سال 1397 سازمان میراث فرهنگی این مجموعه را به ثبت ملی رساند.

همچنین بر مرمت و بازسازی محدوده‌ی کارخانه و تبدیل آن به موزه‌ی صنعت و سیمان و مجموعه‌ی گردشگری با کاربری‌های فرهنگی، اجتماعی و بازدهی اقتصادی تاکید شده است. در این راستا در اردیبهشت ماه سال 1401 طراحی، مرمت و بازآفرینی محدوده‌های متفاوت کارخانه سیمان ری برای کاربری‌های متفاوت توسط شرکت سازه‌های پارچه‌ای دیبا آغاز شد که در این مقاله به بررسی رویکرد بازآفرینی، تجدید حیات کالبدی و تجدید حیات عملکردی که توسط گروه دیبا انجام شده است می‌پردازیم.

رویکرد بازآفرینی کارخانه سیمان ری

می‌دانیم که هر اقدام بازآفرینی هم ابعاد کالبدی و هم ابعاد محتوایی، عملکردی و فرهنگی- اجتماعی یک فضا را هدف قرار می‌دهد. اقدامات بازآفرینی اصولا متناسب با ویژگی‌های منحصر به فرد هر مکان، در میان طیف وسیعی از درجات مداخله در کالبد یا محتوا رویکرد مناسب را بر می‌گزینند. پروژه‌ی کارخانه سیمان ری، چنانچه پیش‌تر نیز گفته شد، یک کالبد جذاب و واجد ارزش‌های معماریست که از قدمت تاریخی و هویت فرهنگی- اجتماعی نیز بهره‌مند است که با نقش و عملکرد تاریخی آن در ارتباط با دوران مدرن و تحولات صنعتی کشور گره خورده است.

این کالبد ارزشمند به دلیل از دست دادن عملکرد اصلی خود متروک و مترود مانده و نه تنها رو به فرسودگی و زوال کالبدی نهاده است، بلکه به دلیل تجمع زباله، انبار برخی اجناس و کالاها، و گاهاً حضور افراد بیکار و بی‌خانمان و دچار اعتیاد، به فضایی ناامن و مسئله‌دار بدل گشته است. بنابراین رویکرد طرح در قبال این مجموعه حفظ و بازگرداندن کالبد به صورت اولیه‌ی خود است و قصد دارد با پیشنهاد عملکردهای تازه که از یک سو با هویت تاریخی مکان متناسب بوده و از سوی دیگر با نیازهای زندگی امروز همگام باشند، روح و حیات تازه‌ای به این کالبد ارزشمند دمیده و زندگی دوباره‌ی آن را تضمین کند.

تجدید حیات کالبدی

رویکرد طرح به بازآفرینی و تجدید حیات کالبدی مجموعه‌ی کارخانه سیمان ری بازگرداندن فرم و کالبد به وضعیت اولیه و حفظ آن با تمامی ارزش‌ها و ویژگی‌های منحصربه فرد کالبدی- بصری فرم، فضا و ساختار چه در مقیاس کل مجموعه و چه در مقیاس جزئیات است. برای این منظور تمامی آلودگی‌های بصری و فرسودگی‌های کالبدی با تعمیر و مرمت‌های جزئی برطرف می‌شود. تمامی الحاقات اضافی و دخل و تصرف‌های نازیبا و غیراصولی مربوط به زمان بعد از توقف فعالیت اصلی کارخانه که به ویژه در محدوده‌ای که به دانشگاه آزاد واگذار شده بود بیشتر بوده، تخریب و برطرف شده و فضا به وضعیت اولیه‌ی خود باز می‌گردد.

همچنین سعی شده از همان مصالح، وسایل و دستگاه‌های موجود در مجموعه برای انواع فضاسازی‌ها و محوطه سازی‌های جدید استفاده شود. مصالح به کار رفته در کار همان مصالح اصلی معماری کهن مجموعه است که عبارت است از بتن، سیمان، فلز و در برخی قسمت ها آجر. علاوه بر این مصالح قدیمی در برخی موارد، به عنوان مثال ورودی‌ها، برای افزایش رویت پذیری و شفافیت بصری از مصالح شیشه استفاده شده است. در ساخت برخی جزئیات و مبلمان نیز برای تقویت مقیاس و آسایش انسانی چوب به کار برده شده.

تجدید حیات عملکردی

رویکرد طرح به تجدید حیات عملکردی مجموعه‌ی کارخانه سیمان انتخاب گستره‌ای متنوع و جذاب از کاربری‌های جمعی بوده که ضمن سازگاری با هویت تاریخی و صنعتی مجموعه، با نیازهای فرهنگی- اجتماعی بافت محلی و کل شهر تهران سازگار باشد، ضمن اینکه قابلیت ارتقای اقتصادی شهر و محله از طریق رونق فعالیت‌های گردشگری و ایجاد درآمدهای دیگر دارا باشد و در حقیقت اهداف اصلی موثر در گزینش عملکردهای پیشنهادی را می‌توان به قرار زیر برشمرد:

سازگاری با هویت تاریخی مجموعه

جذب اقشار و گروه های سنی، جنسی و اجتماعی کاربران

کارآیی اقتصادی

پایداری و سازگاری با زمینه تاریخی، فرهنگی و زیست محیطی

برای این منظور عملکردهای پیشنهادی برای بخش‌های مختلف مجموعه‌ی کارخانه سیمان ری را می‌توان به سه گروه کار و فعالیت (دفاتر کار جمعی و فضاهای اشتراکی برای انواع فعالیت‌های تجاری و اقتصادی نظیر استارتاپ‌ها و سایر شرکت‌ها و مشاغل)، تفریح و سرگرمی (فضاهای خدماتی، کافه و رستوران‌ها، فضاهای فراغتی و جاذبه‌های تفریحی برای گروه‌های سنی و جنسی مختلف، فضاهای نمایشگاهی و رویدادهای جمعی) و فرهنگی-آموزشی (نمایشگاه‌ها و موزه‌های اصلی صنعت و سیمان) تقسیم کرد؛ که در انتخاب فعالیت‌ها و تخصیص آن‌ها به هر فضا بحث سازگاری کیفیت و ابعاد و اندازه‌های آن فضا با فعالیت مورد نظر مورد توجه بوده است. در تمامی این دسته‌ها اصل تنوع و جذابیت برای گروه‌های مختلف مردم مورد توجه بوده است. ضمن اینکه از بحث مشارکت و سرمایه‌گذاری‌های عمومی نیز بهره گرفته شده است.

امید است در آینده با رشد و رونق این فضاها، فعالیت‌های فرهنگی- اجتماعی مشابه به پیرامون نفوذ کرده و به ارتقای کیفیت بافت محلی همجوار نیز کمک کند.

نمونه پروژه‌های طراحی گروه دیبا

طراحی پل طبیعت

بازسازی کارخانه نوآوری آزادی